Het effect van de vergeten ondersterfte

De IFR

Een veelgebruikte maat om de dodelijkheid van een epidemie weer te geven is de IFR-waarde. Deze IFR staat voor Infection Fatality Ratio, de kans om na een besmetting te overlijden. Dit is een lastig vast te stellen waarde, want je weet nooit precies hoeveel mensen er in een gegeven tijdspanne besmet zijn geweest. De meeste mensen zullen dat niet weten.

De schatting van de IFR waarde is gedaald van ca. 3% aan het begin van de epidemie, via 0,3% na een half jaar tot ca. 0,03% nu. In de begindagen lichtte Marjolein van Egmond ons voor dat het tussen de 10% en 15% zou liggen!

Daarnaast is het ook altijd lastig om met zekerheid vast te stellen dat corona ook de werkelijke doodsoorzaak is geweest. Het kan zijn dat corona, net als bij een flinke influenza-epidemie, het “laatste zetje” heeft gegeven. Zonder corona zou de overledene wellicht nog enkele weken geleefd hebben. Hoe verwerk je dat in de cijfers?

En zo komen we ook op het verschijnsel:

Ondersterfte na oversterfte

Dit is een bekend fenomeen bij o.a. influenza. Na een flinke epidemie die een golf te zien geeft in het wekelijkse aantal overlijdens, zien we meestal een negatieve golf aan het einde van de epidemie. Er overlijden dan dus minder mensen dan verwacht, omdat veel kwetsbaren in de maanden ervoor al zijn overleden. De negatieve golf is wel altijd kleiner dan de golf zelf, omdat het niet alleen mensen zijn die anders op die zeer korte termijn zouden zijn overleden, maar ook mensen waarvoor het nog niet “hun tijd” was.

Dit fenomeen hebben we ook gezien tijdens de corona epidemie. Deze grafiek hebben we eerder laten zien:

We zien in rood het aantal overlijdens dat volgens CBS is overleden aan corona en in blauw het resterende totaalaantal “Overlijdens Overige oorzaken”. Om de leesbaarheid van de grafiek te vergroten, is het aantal overlijdens per week omgerekend tot een percentage van het voor de betreffende week door het CBS verwachte aantal overlijdens. Boven de 100% is het dan “Meersterfte” (in het spraakgebruik ook “Oversterfte” genoemd, zie ons artikel Oversterfte breekt alle records) en onder de 100% mindersterfte of Ondersterfte. Bij deze grafiek zou ook nog een bandbreedte passen, maar alle cijfers stijgen ruim uit boven deze bandbreedte. In het genoemde artikel is ook alle informatie hierover terug te vinden.

We zien hier achter elkaar de vier episodes uit de corona epidemie. Links de eerste golf, iets links van het midden de tweede golf (overlopend in de Alpha golf) en rechts van het midden de Delta golf. Het rechterdeel (vanaf januari 2022) is de Omikron golf.

Al bij de eerste golf zien we dat al in mei 2020 het aantal overlijdens is teruggekeerd tot het normale niveau, terwijl nog steeds 10% van het totaalaantal overlijdens aan corona werd toegeschreven. Hier zien we het eerdergenoemde fenomeen “Ondersterfte na oversterfte”. Het totaalaantal overlijdens daalt tot rond de 95%, terwijl de daling in overlijdens overige oorzaken zelfs even daalt tot 90%. We zien dat de ondersterfte pas in augustus weer verdwenen is.

Bij de tweede golf zien we hetzelfde gebeuren, maar er zit hier meer rood onder de 100% lijn dan bij de eerste golf. Dus meer “Ondersterfte na Oversterfte”.

Bij de Delta golf zien we ook ondersterfte, maar een ander patroon. Daar komen we later op terug.

Hoeveel ondersterfte is er dan?

Als we ervan uit zouden gaan dat de overlijdens aan corona geen invloed hebben op het aantal overlijdens aan andere oorzaken, dan zou de bovengrens van het blauwe gebied rondom de 100% blijven slingeren. Het aantal overlijdens aan corona komt dan bovenop het verwachte aantal overlijdens. Maar als zeg eens de helft van de overlijdens terminaal was en corona “het laatste zetje” was, dan zal het aantal overlijdens “Overige oorzaken” met de helft van het aantal corona overlijdens afnemen, je kunt tenslotte maar één keer overlijden. Het daadwerkelijke aantal overlijdens aan corona is dan ook maar de helft, de andere helft overlijdt MET corona.

Als we vanuit dat principe aan de hand van de CBS overlijdenscijfers gaan rekenen, dan zien we dat er aan het eind van de eerste golf 20% ondersterfte volgt en in maart 2021 is dat opgelopen tot 80%. Na maart 2021 is het aantal overlijdens te klein geworden om er aan te kunnen rekenen, maar het lijkt 90% te gaan worden.

Voor de eerste golf mag je dus concluderen dat zeker 80% van de overlijdens tijdens de eerste golf vrijwel volledig toe te schrijven was aan corona, de laatste 20% was wat ook wel “Old man’s Friend” wordt genoemd. Bij de tweede golf was een aanzienlijk kleiner deel direct aan corona toe te schrijven. Bij het begin van de tweede golf was corona nog maar voor de helft de enige oorzaak voor het overlijden en in maart 2021 nog slechts voor 20%.

Vaccinatie

Maar wat gebeurde er na maart 2021? Waarom zien we daar dat de ondersterfte opeens stopt en binnen een maand overgaat in oversterfte. De sleutel lijkt te liggen bij de vaccinaties. Laten we eens kijken wat de vaccinatiecijfers van het RIVM waren:

We zien dat de vaccinaties weliswaar begonnen in januari 2021, maar dat waren nog lage aantallen. Pas in maart 2021 werden er grote aantallen geprikt. Dat lijken we terug te zien in de overlijdenscijfers! We zien een korte termijn relatie en die is het duidelijkst. Bij de laatste prikronde, de “Herhaalprik najaar”, zien we een duidelijk verband tussen het extra aantal overlijdens per week en het aantal gezette vaccinaties. Die relatie is vanuit deze cijfers ingeschat op ongeveer 1:4000 overlijdens.

Het lange termijn effect lijkt ook duidelijk. Vaccinaties leiden volgens onze schattingen dan bij 1:3000 tot een overlijden binnen 12 maanden. Daarbij kunnen natuurlijk ook andere zaken een rol spelen, maar omdat het verband met de vaccinaties zo duidelijk is, gaan we hier voorlopig wel van uit.

Het totaal aantal overlijdens aan vaccinatie (de “Vaccinatieschade”) dat we op deze wijze verwachten, is de rode lijn in deze grafiek. Deze “onverklaarde oversterfte” valt samen met het einde van de ondersterfte in maart 2021 en compenseren elkaar, waardoor het totaal aantal overlijdens uiteindelijk boven de 100% uitkwam.

Voorstanders van vaccinatie zien in het afbuigen van het aantal overlijdens aan corona toen de allereerste vaccins gezet werden, het bewijs van de effectiviteit van de vaccins. Een veel sterkere stijging van oversterfte tegelijk met diezelfde vaccinaties wordt door hen toegeschreven aan desinformatie (trouwens een niet-bestaand woord) en toeval.

Om discussie hierover kort te sluiten, zullen we het totaal van deze twee kansen hierna “Onverklaarde sterfte” blijven noemen. Een schone taak voor het CBS om de RIVM-vaccinatiecijfers te koppelen aan de CBS overlijdenscijfers en openbaar te maken.

Totaalplaatje

Nu we de verschillende oorzaken van overlijden kunnen benoemen en ook berekenen, kunnen we deze in één grafiek samen laten komen. Dit is dan het resultaat:

We zien dat de rol van corona op het gehele verloop eigenlijk slechts dominant is tot maart 2021. Van september 2020 tot maart 2021 zien we dat de sterfte aan corona zelf gevolgd wordt door ondersterfte vanaf maart. Dat zou normaal gesproken hebben geleid tot een echte ondersterfte vanaf februari 2021, maar vanaf het moment dat er flink werd gevaccineerd, steeg deze snel weer tot boven de 100%. Causaliteit moet nog bewezen worden, maar vooralsnog lijkt vaccinatie met stip de belangrijkste kandidaat!

Omdat nu ook de onverklaarde sterfte in beeld is gekomen (paars), zien we nu ook bij de Delta golf heel duidelijk de ondersterfte na oversterfte. De onverklaarde sterfte had deze ondersterfte “gecamoufleerd”: na correctie voor de “onverklaarde sterfte” bijna net zoveel ondersterfte als oversterfte. Het daadwerkelijke aantal overlijdens aan corona is zeer gering geworden. We zijn overgegaan van een corona-epidemie naar een “oversterfte epidemie”.

In cijfers nu

Nu wordt het interessant om een lijstje met wat kengetallen op te stellen. We hebben te maken met vier episodes uit de epidemie, elk met hun eigen kenmerken.

We zien hier duidelijk dat de epidemie overgaat van een epidemie waar corona de belangrijkste oorzaak is van overlijden, naar een epidemie waar vrijwel niemand meer aan corona overlijdt, maar waar de overlijdensoorzaak “onverklaard” is. Inmiddels meer dan 15X zoveel onverklaarde overlijdens per dag dan overlijdens AAN corona zelf.

Disclaimer

Het gebrek aan goede cijfers is nog steeds schrijnend. De berekeningen zijn gemaakt op basis van de cijfers die wel voorhanden zijn en om die reden afgerond om de suggestie van exactheid te vermijden. Dit artikel moet dan ook vooral gezien worden als een prikkel voor het CBS in overleg met het RIVM om met betere cijfers een betere berekening uit te voeren. Verschillende aannames zijn waarschijnlijk net iets te eenvoudig, maar wel een goed hulpmiddel om inzicht te krijgen in wat de werkelijke cijfers zouden kunnen zijn. We zien daarom uit naar een spoedige publicatie door het CBS/RIVM!