In dit artikel vergelijken wij de corona cijfers van het RIVM met die van het CBS. Welke zijn juist en hoe verhouden zij zich met oversterfte?
Een blog van Herman Steigstra, Jillis Kriek en Anton Theunissen
Lees volledig artikel: CBS of RIVM, wie heeft de juiste cijfers?
Er is de laatste tijd discussie over waar de juiste cijfers te vinden zijn voor de sterfte aan corona. Hoeveel mensen zijn er nu overleden door deze epidemie? Zijn dat er nu 22.500 volgens de cijfers van het RIVM of meer dan het dubbele, 45.000 zoals blijkt uit de cijfers van het CBS. En wat voor rol spelen deze cijfers nu bij het vaststellen van de oversterfte?
RIVM cijfers
Het RIVM houdt een registratie bij van alle overlijdens die zich voordoen binnen 21 dagen na een positieve test. Daarbij registreert men corona als doodsoorzaak, omdat dit het meest waarschijnlijk is maar het is ook mogelijk dat men aan iets anders is gestorven. Echter, en dat wordt door de bezwaarmakers tegen de RIVM-cijfers aangevoerd, hiermee wordt een deel van de overlijdens aan corona gemist. Niet iedereen die overlijdt is namelijk getest op corona. Wel kunnen we aannemen dat deze cijfers een vrij zekere ondergrens vormen voor het juiste aantal overlijdens aan corona.
CBS cijfers
Het CBS registreert op een heel andere manier. Daar worden de overlijdensverklaringen geregistreerd, die de huisarts opstelt na een overlijden. Op een formulier kunnen drie oorzaken aangegeven worden, die een rol gespeeld kunnen hebben bij het overlijden. Als er sprake is geweest van een positieve PCR test of andere aanwijzingen voor corona, dan zal dat op het formulier worden aangegeven. Op deze wijze wordt dus vrijwel niemand gemist die overlijdt met een corona besmetting of die corona verschijnselen had. Maar de vraag is natuurlijk, of deze persoon ook zou zijn overleden zonder deze besmetting. Dat is zeer relevant! Wel kunnen we zeggen dat de CBS-cijfers de bovengrens vormen van overlijdens aan en met corona. De RIVM en CBS-cijfers samen vormen dus eigenlijk een waarschijnlijkheidsgebied, waar de sterfte die veroorzaakt is door het corona virus tussen moet zitten.
Oversterfte
Het CBS houdt het aantal overlijdens bij van alle inwoners en registreert ook de doodsoorzaak. Vanuit deze cijfers wordt voor elke week van het jaar een voorspelling gemaakt voor het te verwachten aantal overlijdens, een historisch gemiddelde met een correctie (bijvoorbeeld voor vergrijzing). In de winter is dat hoger dan in de zomer, omdat in de winter meer mensen overlijden aan luchtwegaandoeningen. Als er meer mensen overlijden dan het meerjaarlijkse gemiddelde, dan is er sprake van oversterfte. Is het aantal juist minder dan verwacht, dan spreken we van ondersterfte. Dit kunnen we dus per week, maar ook (cumulatief) per jaar berekenen.
Dit plaatje vinden we op het corona dashboard en daarin zien we de oversterfte. De dunne lijn is de verwachte sterfte per week en de dikke lijn het daadwerkelijke aantal overlijdens in die week. Het verschil is de oversterfte. Verder zien we een blauw gebied, waarbinnen de 7-daagse waarden mogen fluctueren, de bandbreedte. Statistisch gezien noemen we dit een onzekerheidsgebied. Als het weektotaal hierbuiten valt, spreken we volgens de instituten van oversterfte. Wij noemen het in dit stuk statistisch significante oversterfte. Als het er binnen valt, dan kan er nog steeds verhoogde sterfte zijn, maar niet meer significant. Wij noemen dit in het stuk ook oversterfte en daar is een reden voor.
Als we, zoals bijvoorbeeld sinds maart 2022, 5 maanden met een oversterfte/verhoogde sterfte te maken hebben maar dit komt niet buiten de bandbreedte, dan is er wel gedurende deze maanden oversterfte, maar niet significant. Als we de bandbreedte per half jaar zouden bepalen en niet per week, dan zou er zeker wel sprake zijn van statistisch significante oversterfte. In het spraakgebruik wordt dit ingekort tot “er is sprake van oversterfte”, maar dat is een loze kreet zonder erbij te vermelden wat je meetperiode is geweest. In dit artikel bedoelen we telkens met “oversterfte” en “ondersterfte” dat het aantal overlijdens boven of respectievelijk onder, de verwachte waarde zit.
De cijfers
Laten we eerst eens naar de jaarcijfers kijken, om een idee te krijgen waar we over praten. Dit zijn per jaar de overlijdenscijfers door Corona van de verschillende bronnen:
| 2020 | 2021 | 2022 | |
| RIVM | 11.520 | 9.422 | 1.544 |
| CBS | 20.477 | 19.339 | 4.956 |
| Oversterfte | 11.914 | 13.872 | 3.362 |
Wat als eerste opvalt, is dat het verschil tussen CBS en RIVM steeds groter wordt. In 2020 bijna het dubbele, in 2021 ruim het dubbele en inmiddels ruim driemaal zo groot. Op dit verschil komen we later terug. De cijfers voor 2022 zijn geteld t/m 1 augustus, dus ruim een half jaar. We zien al direct dat deze cijfers beduidend lager zullen zijn dan de voorgaande jaren.
Het totaalplaatje
Laten we eerst eens de grafiek bekijken waar alle cijfers samen komen.
We zien hier als dubbele lijnen de aantallen overlijdens die zijn gemeld door RIVM en CBS. In grote lijnen lopen ze wel enigszins gelijk op, maar de CBS-cijfers zijn inderdaad ALTIJD hoger zoals je mag verwachten. Ook zien we in dezelfde grafiek de oversterfte afgebeeld als een grijze lijn. Als corona op elk moment de enige oorzaak zou zijn, dan moet (in theorie) de oversterfte gelijk zijn aan het aantal overlijdens aan corona. Afwijkingen zijn over het algemeen verklaarbaar. Zo zien we in deze grafiek rond 14 augustus 2020 een voorbeeld hiervan: de hittegolf, die als een korte golf te zien is.
We gaan deze grafiek in verschillende delen afzonderlijk bespreken, want de verklaring voor de verschillen (en overeenkomsten) zijn telkens verschillend.
De eerste golf
Hoe de verhoudingen tussen CBS en RIVM liggen, kunnen we het beste aanschouwen in de eerste golf, toen er nog geen vaccins waren en alles een natuurlijk verloop had.
Het belangrijkste om vast te stellen is dat de oversterfte en de CBS-cijfers de grootste overeenkomst hebben. Oftewel, vrijwel iedereen die tijdens deze golf aan covid is overleden is ook daadwerkelijk verantwoordelijk voor de extra sterfte – conform de registraties.
De aantallen overlijdens volgens het RIVM, liggen gemiddeld 40% lager dan die van het CBS, maar hebben wel hetzelfde verloop. Dit neigt naar de conclusie dat in de eerste golf dus 40% van het daadwerkelijke aantal overlijdens niet door het RIVM is gesignaleerd. Wat we vervolgens zien, is dat de oversterfte in mei negatief wordt. Ook dat is een normaal verschijnsel, de mensen die in de golf overleden, waren veelal kwetsbaar en zijn daardoor eerder overleden en overleden dus niet meer in de maanden na de eerste golf.
Maar hoe is nu de relatie tussen de beide cijfers en de oversterfte als we alleen naar deze golf kijken? Dit zijn de cijfers van 1 januari t/m 1 juli:
| RIVM | 6.144 |
| CBS | 10.187 |
| Oversterfte | 5.893 |
Als we alleen kijken naar de oversterfte in het eerste halfjaar van 2020, dan zien we dat de RIVM-cijfers zelfs nog hoger zijn dan wat de oversterfte aangeeft. Het CBS meldt weliswaar bijna de dubbele sterfte aan corona, maar daarvan zou statistisch gezien dus de helft sowieso zijn overleden aan een ander lijden, want iemand kan niet twee keer overlijden. Alleen de overlijdens boven de verwachting kunnen gespaard worden door een vaccin. Dit stemt overeen met het gegeven dat het overgrote deel van de overledenen aan of met covid ook onderliggend lijden had.
Winter 2020/21
Vanaf de herfst van 2020 gaat het beeld langzaam veranderen. De CBS cijfers zijn in april 2021 het dubbele van de RIVM cijfers. Tot medio januari volgen ook de oversterftecijfers het midden van CBS-RIVM, maar daarna dalen de oversterftecijfers snel tot ondersterfte.
Als we de sterftecijfers over deze periode bekijken, dan ontstaat er een heel ander beeld:
| RIVM | 10.202 |
| CBS | 18.143 |
| Oversterfte | 7.243 |
Het aantal mensen dat volgens het CBS is overleden aan corona is inmiddels 2,5 maal het aantal dat verklaard kan worden uit de oversterfte. Het verschil zijn de personen die statistisch gezien anders aan andere oorzaken dan corona zouden zijn overleden. Dat is dus ook het deel dat met een perfect werkend vaccin zou zijn overleden. Ook de RIVM-cijfers zijn duidelijk hoger dan de oversterfte aangeeft: 50% hoger. Als we nu zouden moeten kiezen welke cijfers de werkelijke corona overlijdens het beste benaderen, dan zijn het echt de RIVM-cijfers.
Zomer 2021
Vanaf april 2021 zien we een voortzetting van het beeld dat we in de winter zagen als we alleen kijken naar de overlijdenscijfers. De cijfers van het CBS zijn inmiddels wel bijna 2,5 maal zo hoog als die van het RIVM. De oversterfte cijfers beginnen vanaf april geleidelijk uit te stijgen boven de RIVM-cijfers en vanaf juni ook boven de CBS-cijfers. In september al rond de 30 overlijdens per dag meer dan de door corona veroorzaakte extra sterfte: “Onverklaarde oversterfte“.
Omdat deze onverklaarde oversterfte korte tijd na de eerste vaccinatieronde startte, lijkt het aannemelijk dat er een verband is, maar dat is nog steeds niet bewezen. Dit zijn de cijfers over de bijbehorende periode:
| RIVM | 1466 |
| CBS | 3546 |
| Oversterfte | 4011 |
We zien nu het omgekeerde beeld. De oversterfte is meer dan het dubbele van het aantal overlijdens volgens RIVM en ook meer dan verklaard kan worden door de overlijdenscijfers van het CBS.
Winter 2021/22
In de winter van 2021/22 zien we wat we hiervoor ook al zagen.
We zien hier weer de RIVM en CBS lijnen, die inmiddels een factor 3 verschillen van elkaar. In oktober zien we nog het beeld dat de oversterfte 35 per dag is bovenop de RIVM cijfers, maar nu is het 35 per dag bovenop de CBS cijfers. Er heerste in die maanden ook het RSV virus en we sluiten niet uit dat patiënten die aan het RSV virus zijn overleden, een positieve PCR test voor corona hadden. De ziekten lijken erg op elkaar.
De oversterfte verandert in ondersterfte vanaf december. Enerzijds omdat er na oversterfte ondersterfte volgt, maar ook omdat in de maanden januari en februari influenza heerst en die verscheen pas in maart van dit jaar. Dus in deze grafiek zien we nog net het begin van deze epidemie.
Dit zijn de cijfers die bij de grafiek horen:
| RIVM | 3468 |
| CBS | 9415 |
| Oversterfte | 7189 |
Zomer 2022
Vanaf april zet het beeld zich weer voort als een verlengde van de herfst en winter 2021/22. Het CBS heeft alleen de cijfers t/m maart 2022 beschikbaar. Deze hebben we ingeschat als 3 maal de RIVM cijfers, de verhouding die er tot het laatst bestond.
De CBS cijfers waren dus tot april 3 maal zo hoog als die van het RIVM. In maart en april heerste er Influenza A (H3N2) en dat zien we in de oversterftecijfers. Vanaf mei tot heden zien we weer de oversterfte van 35 per dag die we ook aan het eind van de zomer 2021 zagen. Nog steeds de “onverklaarde oversterfte”.
| RIVM | 855 |
| CBS | 2883 |
| Oversterfte | 6257 |
We zien in deze cijfers dat de oversterfte ruim 7 maal het aantal overlijdens is dat je mag verwachten op grond van de corona overlijdens volgens RIVM en meer dan het dubbele volgens CBS. Daarbij moeten we wel meteen vermelden dat het grootste deel op conto van de Influenza golf gezet moet worden. Daar staat dan weer tegenover dat er nog steeds een oversterfte van 35 overlijdens per dag is, die nergens door verklaard kan worden en die lijkt niet af te nemen. Als die van blijvende aard is, dan zouden dat bijna 13.000 overlijdens op jaarbasis betekenen.
Conclusies
Oversterfte is de belangrijkste parameter die de impact van de corona epidemie beschrijft. Zowel RIVM als CBS hebben hun eigen methodiek om de cijfers te verzamelen.
De cijfers van het CBS verschillen steeds meer van die van het RIVM. Van 60% hoger aan het begin van de epidemie tot meer dan 3 maal zoveel op dit moment.
De oversterfte zou maatgevend moeten zijn voor het aantal boventallige overlijdens aan corona en dat is voor 2020 en 2021 samen 26.271. Maar daar moeten we nog van aftrekken de “onverklaarde overlijdens” en met de 35/dag die we sinds april 2021 waarnemen in de maanden zonder noemenswaardige covid overlijdens, komen we uit rond de 21.000 overlijdens aan corona die boventallig zijn (exacter zullen we het nooit weten). Over de oorzaak hiervan is nog steeds geen definitief bewijs, maar het lijkt waarschijnlijk dat de vaccins hierin een belangrijke rol spelen.
De keuze CBS of RIVM is eigenlijk niet relevant. Volgens het RIVM zijn er 20.680 overlijdens aan corona geweest t/m 31 december 2021. Als het CBS bijvoorbeeld had gemeld dat 100.000 mensen zijn overleden met een covid indicatie, maar als de oversterfte nog steeds 26.271 is, zal vaccineren op zijn gunstigst de oversterfte weer op nul terugbrengen en dus 26.271 levens sparen.
Als we een echte keuze moeten maken tussen de RIVM en CBS cijfers, dan moeten we constateren dat de RIVM cijfers verreweg het beste overeenkomen met de oversterftecijfers. Dat zijn ook de aantallen overlijdens die met een ideaal vaccin te voorkomen waren. Verschillen tussen oversterfte en andere cijfers, worden verklaard door overlijden MET corona en niet DOOR corona.
