Er is nog nooit een epidemie geweest die zoveel aandacht heeft gekregen als deze corona pandemie. Door diverse belanghebbende partijen is er aandacht aan besteed en aan gerekend. Nu we de laatste stuiptrekkingen zien, wordt er nu enerzijds over corona gesproken alsof het inmiddels een stevige verkoudheid is, maar ook dat “we moeten leren leven met corona”. De vraag is dus eigenlijk: Hoort corona bij het leven?
Een blog van Herman Steigstra en Anton Theunissen
Lees volledig artikel: Hoort corona bij het leven?
De cijfers
Nu de laatste golf (de herfst Omikron BA.5 golf) aan het voorbijtrekken is, lijkt het ons goed om eens van een afstand naar de cijfers te kijken. Vaccinaties horen daar zeker bij, maar we kijken vooral naar het gedrag en dan met name naar het aantal overlijdens: hoeveel mensen overleden er in de loop van de tijd en welke rol speelde corona daarbij?
Er zijn verschillende bronnen die cijfers publiceren, waarvan het CBS de belangrijkste is. Het CBS registreert overlijdens via door de huisarts ingevulde meldingsformulieren. Op dit formulier kunnen maximaal drie oorzaken aangegeven worden, die van invloed kunnen zijn geweest voor het overlijden. Deze cijfers worden met een vertraging van 3 maanden gepubliceerd.
Sinds het begin van de epidemie worden de overlijdens aan corona ook gemeld door het RIVM. Het RIVM telt een overlijden aan corona, als er binnen twee weken voor het overlijden een positieve PCR test is geweest. Tussen deze twee organisaties zit een steeds groter wordend verschil, zoals we ook hebben uitgelegd in ons artikel CBS of RIVM, wie heeft de juiste cijfers? We lieten hier zien dat de RIVM-cijfers het eerste jaar van de epidemie 40% lager uitvielen dan de CBS-cijfers en deze lijken incompleet te zijn. Het verschil is inmiddels opgelopen tot een factor 3,5, dat is bijna 70% lager.
Als we de totale sterfte (alle oorzaken dus) en overlijdens aan corona op basis van de RIVM-cijfers samenbrengen, dan krijgen we deze grafiek:
De waarden per week zijn omgerekend naar een percentage van wat er voor die week door het CBS verwacht wordt aan overlijdens op basis van historische cijfers (een “intelligent” 5-jaars gemiddelde). Het rode oppervlak is het aantal overlijdens aan corona zelf, het blauwe gebied is wat er dan overblijft voor de “Overige oorzaken”. We zien hier al dat er bij de eerste golf bijna net zoveel overlijdens aan “Overige oorzaken” zijn als aan corona zelf.
Als we de CBS-cijfers gebruiken als maat voor het aantal overlijdens aan corona, dan is dit een veel duidelijkere grafiek:
We zullen deze grafiek gebruiken om het verloop vanaf de eerste golf te verklaren en dan terugverwijzen naar de RIVM-cijfers, om de verschillen uit te leggen.
De eerste golf
De eerste golf is eigenlijk “uit het boekje”. Een exponentiële stijging die leidde tot een groot aantal overlijdens binnen korte tijd. De snelle stijging werd veroorzaakt door het feit dat er nog geen immuniteit was opgebouwd waardoor het virus zich snel kon verspreiden. Omdat mensen geen weerstand hadden had dit veel zieken en overlijdens tot gevolg. Het reproductiegetal zat in de aanloop tot de top op 2,5. Omdat het sociale leven zeer snel tot stilstand kwam (en volgens sommigen ook door de invloed van het seizoen), daalden de besmettingen ook weer snel.
Waar we speciaal op willen wijzen, is de daling van het aantal overlijdens aan andere oorzaken. Aan het eind van de eerste golf is het zelfs tot onder de 90% gedaald. Dit verschijnsel zien we bij alle respiratoire epidemieën en corona gedraagt zich wat dat betreft als een “normale” respiratoire epidemie. Dit effect is toe te schrijven aan het feit dat dit soort virussen vooral toeslaat bij mensen met een zwakke gezondheid en dus een kortere levensverwachting. Daardoor overlijden ze eerder dan wanneer ze niet zouden zijn getroffen door het virus.
In september 2020 is het aantal overlijdens weer genormaliseerd. Wel zien we nog een klein piekje in het aantal overlijdens half augustus, dat was de hittegolf die een aantal mensen het leven heeft gekost.
De Tweede golf
De tweede golf was in feite een voortzetting van de eerste golf. Door de deels opgebouwde immuniteit en het seizoenseffect van 30%, kwam het reproductiegetal niet boven de 1,3 uit en ontstond een veel bredere golf dan de eerste (“flatten the curve”). Duidelijk te zien is dat het aantal overlijdens aan “Overige oorzaken” ook nu daalt, zelfs tot onder de 80%.
Nadat in februari 2021 de vaccinaties van start gingen, zien we in maart dat weliswaar het aantal overlijdens aan corona afneemt, maar het aantal overlijdens aan andere oorzaken juist flink toeneemt. Vanaf april is ondanks de hoge vaccinatiegraad het totaal aantal overlijdens boven de 100% gestegen. De grote vraag die nog steeds niet is beantwoord, is of hier een oorzakelijk verband ligt. Tot maart 2021 gedraagt corona zich als een epidemie uit het boekje, maar vanaf april 2021 lijken er andere factoren in het spel en de vaccinaties zijn een voor de hand liggende kandidaat.
Het aantal overlijdens per week komt nauwelijks meer onder de 100%. Er is sprake van een structurele oversterfte, die nog steeds voortduurt. We hebben dit fenomeen beschreven in ons artikel Oversterfte breekt alle records.
De Delta golf
In november 2021 komt de Delta variant in Nederland aan en die zorgt voor flink wat besmettingen, ziekenhuisopnames en natuurlijk ook overlijdens. In deze grafiek is dit interessante deel uitvergroot:
Wat opvalt is dat ook hier, ongeveer sinds mei 2021, het continue aantal overlijdens “Overige oorzaken” boven de 100% ligt en dat is vreemd (de stippellijn geeft de trend aan). Bij de eerste en tweede golf daalde dit aantal “volgens het boekje”, maar nu niet! Overlijdens aan andere oorzaken is net vóór het begin van de Delta golf al met bijna 5% verhoogd.
Wel zien we na de Deltagolf een ondersterfte van 15% rond de jaarwisseling. Dat was het moment waarop Omikron zijn intrede deed en de Delta wegdrukte. Onduidelijk blijft welke invloed de boosterprik heeft gehad op het verloop van de epidemie. Het heeft de Delta golf in elk geval niet tegengehouden en of de vaccinatie de oorzaak is voor de onverklaarde oversterfte tijdens de Delta-golf blijft een onbeantwoorde vraag. De RIVM-cijfers zouden die indruk kunnen wekken. Als we namelijk naar de grafiek op basis van de RIVM-cijfers kijken, dan zien we een vreemd beeld:
Overlijdens overige oorzaken neemt dan na de eerste booster veel sterker toe dan overlijdens aan corona zelf. Waarschijnlijk hebben we hier te maken met de situatie dat kwetsbare patiënten met corona overlijden aan hun onderliggend lijden, maar door het RIVM niet worden aangemerkt als corona patiënt. In het uiteindelijke overlijdensrapport van de huisarts aan het CBS wordt corona dan wel vermeld als mogelijk van invloed op het overlijden. Met name het feit dat de overige oorzaken bij het CBS niet stijgen, maakt het aannemelijk dat de CBS-cijfers een beter beeld schetsen dan de RIVM-cijfers. Tenzij er een oorzaak kan worden gevonden voor de plotselinge sterftestijging bij de eerste boosterprik.
Nadat de Delta-golf gepasseerd is, volgt er weer ondersterfte: het zijn mensen die vanwege de Deltagolf enkele maanden eerder overleden zijn. Inmiddels is ook de Omikron variant aangekomen en die zorgde eigenlijk voor rust op het epidemie vlak: vrijwel geen overlijdens en IC-opnames meer.
Wat we vervolgens wel weer zien, is een plotselinge toename van de sterfte op het moment dat de ‘voorjaarsboosters’ gezet werden. De ondersterfte van 15%, gedurende het eerste kwartaal van 2022, veranderde binnen een maand in een oversterfte van rond de 10% en die duurt nog steeds voort. Als we de verklaarbare ondersterfte buiten beschouwing laten, wordt de ingezette trend van mei 2021 weer doorgezet. Het causale verband is hiermee niet bewezen, maar op grond van deze schijnbare verbanden zouden wij al veel eerder actie hebben verwacht, zelfs als de uitkomsten daarvan effecten zouden hebben op de vaccinatiebereidheid.
De influenza-epidemie die op dat moment woedde, zal zeker ook een rol hebben gespeeld, maar die was van niet al te lange duur en had ook weer volgens het boekje moeten resulteren in ondersterfte en ook die hebben we niet gezien. Oversterfte bleef.
De Herhaalprik
Sinds 19 september is het mogelijk om een herhaalprik te laten zetten. Eerst voor de ouderen en kwetsbaren, later voor iedereen. De grote vraag is wat het voor de sterftecijfers gaat betekenen. Het aantal corona-overlijdens volgens het RIVM is op dit moment rond de 2 per dag. Cijfers van het CBS zijn nog niet bekendgemaakt, maar die zouden dus rond de 7 kunnen zijn.
Kort voor het begin van de vaccinatieronde zagen we 1 week met 100% van de verwachte sterfte, dus geen oversterfte meer. Inmiddels is dat weer gestegen tot een oversterfte van rond de 35 per dag, consistent met wat we het afgelopen jaar zagen. Dit is de grafiek die we op de achtergrond altijd bijhouden:
Bijzonder is het dat de oversterfte onder de 65 jaar (de groep die nog geen herhaalprik heeft gehad) nu daalt, terwijl die boven de 65 jaar stijgt. Als de prikken daadwerkelijk een effect op de korte termijn sterfte hebben, dan zal dat, met een lage opkomst voor de herhaalprik, niet duidelijk te zien zijn. Net zo belangrijk is echter of de stijgende sterftetrend wordt doorgezet of juist afzwakt. De komende weken gaan hierover uitsluitsel geven!
Conclusies
De corona epidemie valt eigenlijk uiteen in twee gedeelten: vòòr en na vaccinatie. Tot april 2021 ziet corona er cijfermatig uit zoals een flinke griep er uitziet. Rond de 10.000 overlijdens door de epidemie zelf en een bijbehorende ondersterfte die daarop volgt. Zoals griep hoort bij het leven, zo lijkt corona ook bij ons leven te gaan horen. Wel heeft in deze tijd de angst voor de gevolgen van de epidemie ons leven in negatieve zin sterk beïnvloed.
In het tweede deel van de epidemie zien we een ander beeld. Naast overlijden aan corona zelf, zien we het beeld van aanhoudende oversterfte. Omdat dit beeld is ontstaan na de eerste vaccinatieronde en op de achtergrond voortdurend aanwezig was (en zelfs aangewakkerd lijkt door de boosterrondes), wordt de suggestie gewekt dat vaccinaties hierin een belangrijke rol spelen. Dit causale verband is niet bewezen en aanvullende informatie over met name de vaccinatiegeschiedenis van de overledenen is essentieel om dit verband aan te tonen dan wel uit te sluiten. De onwilligheid van de overheid om deze informatie ter hand te stellen, doet vermoeden dat deze niet strookt met de campagnes ter verhoging van de vaccinatiebereidheid.
Als we naar de huidige sterftecijfers kijken, is corona (Omikron dus) veel milder dan een milde griep en valt onder de categorie “hoort bij het leven”. Omikron heeft ook in landen waar nog nauwelijks immuniteit was geen druk op de zorg veroorzaakt.
De oversterfte cijfers baren ons steeds meer zorgen. Het is belangrijk om de oorzaak hiervan te achterhalen. Vaccinatie lijkt daarvoor een belangrijke oorzaak, maar sociale en maatschappelijke effecten kunnen we zeker niet uitsluiten.
