De grote olifant in de kamer (ook) bij deze campagne

“it’s the same old song”

Juist als verkiezingscampagnes snel op elkaar volgen kan je nog duidelijker vaststellen hoezeer campagnes op elkaar lijken en hoe groot het verschil is tussen datgene wat er in de campagne wordt beloofd en wat er tussen de verkiezingen door echt wordt gerealiseerd:

Sinds 2017 hadden we steeds vier partijen in de regering (tussen 2017 en 2023, VVD, CDA, D66 en ChristenUnie en vanaf 2024 VVD, BBB, NSC en PVV.)  De grote problemen, die er nu in Nederland zijn, zoals alle partijen nu in de campagne ook bij voortduring stellen, zijn hetzij in die periode ontstaan of verergerd. En in ieder geval niet afgenomen. Waarom zou de volgende regering, die weer uit 4 (of zelfs 5) partijen zal bestaan, incl. CDA en D66, en vrijwel zeker ook VVD, het nu een stuk beter gaan doen???

Het meest pregnant kreeg ik dat gevoel toen bij een uitzending van Pauw & De Wit twee weken geleden, 4 mastodonten van PvdA, VVD, CDA en D66, aangaven dat de enige redding van Nederland een “midden-” kabinet zou zijn bestaande uit de vier partijen van die mastodonten. De gespreksleider van dienst vergat even aan ze te vragen wat die partijen dan anders zouden gaan doen, dan de betrokken partijen hadden gedaan toen ze tussen 2013 en 2023 in het kabinet hadden gezeten?

Hadden ze bij de campagnes, die ze toen vooraf hadden gevoerd, niet ongeveer hetzelfde gezegd als de lijsttrekkers nu doen. (Wellicht inhoudelijk iets anders, maar wel met het uitgangspunt dat het goed zou zijn voor Nederland). En toch kwam er weinig van terecht? En zijn we in de situatie beland waar we nu in zitten. Die nog wat verergerd is door de Haagse capriolen sinds de vorige verkiezing.

Maar de kern van het probleem zijn niet die politici of die partijen. En iedereen die denkt dat het nu na deze verkiezing vervolgens wel beter zal gaan, neemt zichzelf (en anderen) in de maling. De kern van het probleem is de olifant in de kamer, die amper wordt benoemd en waar men nog steeds niets aan doet en ook amper wat over in de verkiezingsprogramma’s staat.

De olifant in de kamer

De olifant in de kamer is de inrichting van ons politieke systeem en het feit dat die niet meer past bij de samenleving van de 21e eeuw. Een systeem dat ingericht was op de samenleving van de 19e eeuw (grondwet is van 1848). Met wat aanpassingen is het ook nog geschikt geweest voor de samenleving van de 20e eeuw. Kiezers bevonden zich in stabiele zuilen. Waarbij kiezers en politici zich vooral rondom het midden organiseerden. De grootste partijen hadden meer dan een derde deel van de kiezers achter zich, die ook bij de volgende verkiezing in overgrote mate bij die partij bleven. De coalities waren behoorlijk stabiel en tussen 1975 en 2000 gebeurde het maar twee keer dat het kabinet viel (1982 en 1989).

Dat is in deze eeuw compleet veranderd en het lijkt erop dat dit proces alleen maar versnelt. Zowel CDA als PvdA zijn al bij verkiezingen onder de 6% geëindigd en ook de VVD staat nu in de peiling nog maar op 10%.  Daarom hebben we sinds 2017 steeds regeringen van 4 partijen. En bij het opereren zien we steeds hetzelfde proces: langdurige formatie, gedetailleerde afspraken, die vaak compromissen zijn tussen van wat de verschillende partijen wilden, regelmatige problemen tussen de coalitiepartners over specifieke onderwerpen en als er wel besluiten zijn genomen, duurt het lang voordat het omgezet wordt in actief beleid. Waarbij men dan ook nog onderweg op vele manieren spaken in het wiel gestoken kunnen worden (Eerste Kamer, Raad van State en rechtelijke uitspraken).

En bij veel belangrijke onderwerpen zit men ook nog vast aan afspraken die er binnen Europa zijn gemaakt of op andere manier internationaal zijn vastgelegd.

Het heeft veel weg van een insect gevangen in een spinnenweb en als die zich wil losrukken draait ie zich juist veel verder vast.

En dit alles tast het vertrouwen van kiezers aan, die vervolgens bij de volgende verkiezingen met uitslagen komen, die de situatie nog verder bemoeilijkt. Een ontwikkeling, die niet uniek is voor Nederland, maar vrijwel overal in de Westerse wereld zich voordoet. Het opgetuigde democratisch – parlementaire stelsel functioneert steeds slechter.

Bij de uitzending van OP1 de avond na de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 heb ik dat ook expliciet benoemd

Struisvogeltactiek

Maar naast de olifant in de kamer zie je een struisvogeltactiek bij vrijwel alle betrokkenen, zeker bij de politici en de – parlementaire – pers. Men is op dezelfde manier als bij de eerdere verkiezingen campagne aan het voeren en die aan het verslaan, alsof de uitkomst echt tot een regering zal leiden, die wel in staat is om de problemen aan te pakken. Want ongeacht de uitslag van 29 oktober: diep in hun hart weten ze allemaal dat het niet zo zal zijn. Dat ze met 4  (of zelfs 5) partijen, dezelfde rituele dansen gaan uitvoeren en na de vorming van een kabinet met dezelfde operationele problemen zullen kampen als hun voorgangers.

Niet omdat ze niet anders zouden willen. Maar omdat het stelsel dat we hebben, de toenemende polarisatie in de bevolking, de versplintering in de politiek, geen enkele kans geeft om iets fundamenteel anders aan te pakken.

Maar in plaats dat dit het belangrijkste onderwerp is voor politiek en media wordt er vrijwel niets over gezegd, en vinden we er amper iets van terug in de verkiezingsprogramma’s.

Je hoeft echt niet veel historisch besef te hebben om te zien waar we op af stevenen. Nog los van de internationale spanningen rondom oorlogen, zien we dat de onvrede onder de bevolking van veel landen alleen maar toeneemt en het is gewoon wachten tot het moment dat het ergens echt tot een uitbarsting komt. Met het gevaar dat het overslaat.

Besef dat 1848 en onze nieuwe grondwet toen, ook slechts ingevoerd werd door de revoluties die in Parijs en Berlijn waren uitgebarsten. Thorbecke had in 1845 dit nieuwe stelsel al ontworpen en die werd toen onder druk van die revoluties ingevoerd.

Zoiets is er in Nederland nog niet. Ook mijn verzoek aan de Commissie Parlementair Stelsel van Remkes in 2018 om bij hun denken over democratische vernieuwingen ook te denken aan een totaal nieuw stelsel en niet louter met voorstellen te komen die binnen de grondwet vielen, werd genegeerd.

In 2013 heb ik in de Thorbeckelezing die ik toen mocht geven ook daarover gesproken. En sindsdien is er niets aan het systeem veranderd en zijn de problemen voor het systeem alleen maar groter geworden.

Op deze site wil in de komende tijd (met name na de verkiezingen) ruimte geven om over zo een fundamenteel andere aanpak van het systeem te komen, Enerzijds forse aanpassingen, die nog wel binnen de grondwet mogelijk zijn en anderzijds een voorstel tot een nieuwe aanpak , die wel veranderingen van de grondwet vereisen. Een zogenaamd plan B als zich een situatie gaat voordoen zoals in 1848.

In 2003 heb ik een stuk geschreven over Burgerdemocratie en op basis van feedback aangepast naar dit stuk uit 2009. Het is mijn voorzet voor deze serie.