Kwamen de corona vaccins hun beloften na?

Belofte maakt schuld

Nu de corona epidemie voorbij lijkt te zijn, wordt van alle kanten aan de cijfers getrokken. Iedereen probeert hiermee zijn of haar gelijk aan te tonen. Het verschil tussen wel en niet gevaccineerd, één of twee boosters. Hoeveel weken na de vaccinatie word je beschouwd als gevaccineerd? De verhouding tussen het aantal overlijdens in de ene groep ten opzichte van de andere groep gaat dan iets aantonen. Betrouwbare cijfers zijn dan erg belangrijk en dat is juist waar het nu aan ontbreekt. De rol van de cijfers van het CBS en GGD staat op dit moment in de schijnwerpers, de verschillen zijn opmerkelijk. Kwamen de corona vaccins hun beloften na?

Terugblik

Zonder alle onderzoeken te willen diskwalificeren, willen we even terug naar de basis. We hebben te maken met een virus, dat in de beginfase veel angst heeft veroorzaakt. Een fikse eerste golf begin 2020, waar het meeste leed werd geleden. Hevige angst voor de dodelijkheid van het virus, wat achteraf toch meeviel: geen 5% mortaliteit, maar eerder een factor 10 a 20 lager, de kwetsbaren waren voornamelijk het slachtoffer.

In de herfst van 2020 laaide de epidemie weer op, het was de voortzetting van de epidemie die door de zomer en maatregelen in maart en april (we bleven massaal thuis) onderbroken werd.

Rond de jaarwisseling van 2020/2021 leek de epidemie af te zwakken, naar alle waarschijnlijkheid door het bereiken van voldoende immuniteit. Juist op dat moment verscheen de eerste variant van SARS-CoV-2 die later de Alpha variant werd gedoopt. Het viel min of meer samen met de start van het vaccinatieprogramma, wat uiterst vervelend voor statistici is, want zo kun je de effecten van de vaccinatie en de nieuwe variant slecht van elkaar onderscheiden.

GGD en CBS

Tot januari was het verloop van de epidemie prima te beschrijven met de verspreidingsmodellen voor virussen, maar vanaf februari 2021 worden de cijfers steeds onverklaarbaarder. Deel van het probleem is dat er veel organisaties zijn die cijfers bijhouden en elk een deel beheren. De belangrijkste partijen hierbij zijn het RIVM, GGD, CBS, NICE en LCPS. In dit verhaal gaan wij ons concentreren op de twee partijen die met name de overlijdens administratie beheren: de GGD en het CBS. Bij de GGD worden rechtstreeks overlijdens door corona gemeld. Het CBS verwerkt de meldingen van de huisartsen, waar mede aangegeven kan worden dat corona een rol gespeeld kan hebben bij het overlijden. Een duidelijk verschillende insteek dus!

Laten we eerst eens naar de cijfers zelf kijken:

In deze grafiek staat per dag het aantal overlijdens aangegeven. De blauwe lijn is het aantal overlijdens aan Covid-19 dat direct is gemeld bij de GGD en de rode lijn is het aantal keren dat na overlijden door de huisarts aan CBS is aangegeven dat Covid-19 mogelijk een rol heeft gespeeld bij het overlijden.

Daarnaast houdt het CBS ook bij hoeveel mensen er in totaal op weekbasis overlijden en dat kunnen we dan weer vergelijken met het aantal dat het CBS verwacht op basis van historische gegevens. Het verschil wordt “oversterfte” genoemd. We zien dat de oversterfte in grote lijnen ook het verloop van Covid-19 overlijdens zelf volgt. Bij de eerste golf is de oversterfte zelfs vrijwel gelijk aan het aantal aan Covid-19 overleden personen. Het verschil tussen GGD en CBS bedraagt voortdurend 40% tot januari 2021, daarna wordt het verschil steeds groter. Daar komen we straks op terug.

Oversterfte

Aan dit onderwerp hebben we al meerdere artikelen gewijd (Het mysterie oversterfte, Hoe zit het nu met de oversterfte? en De Blinde vlek van het corona beleid), maar er ontstaan voortdurend nieuwe inzichten. De wintermaanden zijn altijd lastig te interpreteren, omdat de oversterfte dan sterk wordt beïnvloed door de heftigheid van de jaarlijkse griepepidemie, of juist het uitblijven daarvan. Daarom slaan we die periode over en kijken naar de periode vanaf juli 2021. Covid-19 is dan vrijwel verdwenen door de combinatie van zomer en immuniteit, maar de oversterfte neemt wel opeens toe. Een constant verschil van 40 overlijdens per dag midden in de zomer (lezenswaardig: Vanwaar al die zomerdoden?) en dat zien we ook terug in de herfstmaanden wanneer de epidemie weer oplaait door de komst van de Delta variant. Vanaf januari 2022 hebben we ondersterfte, omdat er geen griep is, wel Omikron!

Vaccins

Laten we deze cijfers eens op andere manieren bekijken en dan ook daarin ontdekken wat de invloed van de vaccins geweest zou kunnen zijn.

In deze grafiek zijn dezelfde cijfers afgebeeld, maar nu gecumuleerd over de tijd, waardoor van week-tot-week verschillen uitgemiddeld worden en we met totaalcijfers kunnen rekenen. Rond 1 februari 2021 is begonnen met de vaccinatie en dat kiezen wij als een tweede startpunt voor de grafiek (de rechter as). De cijfers van het CBS zijn met 0,6 vermenigvuldigd, om ze gelijk te laten lopen met de GGD cijfers. Ook is een lijn berekend ^* op basis van de ontwikkelde immuniteit en de hogere besmettelijkheid van de Alpha en Delta varianten. Of deze lijn ook exact gevolgd zou zijn, zullen we nooit weten, we moeten de cijfers dus met voorzichtigheid interpreteren.

Als we ervan uitgaan dat dit een realistische schatting is, dan kunnen we de VE (Vaccinatie Effectiviteit) van de vaccins hierop inschatten. We gaan er in deze grafiek van uit dat het vaccineren in februari 2021 is gestart en twee maanden heeft beslagen (de kwetsbare groepen), met een uiteindelijke vaccinatiegraad van 85%-90%. Als de VE 95% zou zijn, zoals Pfizer bij de introductie van hun vaccin heeft geclaimd, en het vaccin dan inderdaad 95% van de overlijdens zou hebben voorkomen, dan zouden de overlijdens de groene lijn hebben moeten volgen. Dat is dus alleen aan het begin van de vaccinatie enigszins het geval geweest: het vaccin beschermde gedurende de zomermaanden. Vanaf januari 2022 is het totaal aantal overlijdens zelfs hoger dan voorspeld.

Het aantal corona-overlijdens dat gemeld wordt door het CBS stijgt zelfs nog veel sneller (12.939). Dat suggereert zelfs een negatieve bescherming van de vaccins en schreeuwt om een uitleg.

Als we in dezelfde grafiek ook kijken naar de oversterfte (de grijze lijn), dan zien we een nog gekker beeld. Tot mei 2021 eigenlijk geen oversterfte en dat komt door het seizoen, waarin normaal gesproken griep heerst. Het aantal mensen dat aan corona overlijdt is dan ruwweg hetzelfde als wat je in een gemiddeld winterseizoen ziet, alleen nu weten we dat het om corona ging. Maar vanaf de zomer neemt de oversterfte steeds sneller toe, alleen onderbroken door het griepseizoen 2021/2022 (er was alleen Omikron, geen griep). De oversterfte (14624 vanaf 1 februari) is inmiddels het dubbele van zowel de door de GGD gemelde sterfte vanwege corona (6.899) als de verwachte sterfte (6.800-7.000).

Case Fatality Rate

Een andere manier om naar de cijfers te kijken is via de Case Fatality Ratio (CFR), de kans om na een positieve PCR test te overlijden. Zoals te verwachten, is die kans volgens het CBS veel groter dan volgens de GGD, want hun aantallen zijn in het begin van de epidemie ruim 60% hoger en in januari 2022 zelfs 600% hoger. Het wordt dan interessant dit plaatje eens te bestuderen:

Als we eerst alleen naar de GGD-cijfers kijken (blauw), dan zien we dat tot maart 2021 de CFR rondom de 1,2% bleef. Vanaf maart (na de start van de vaccinatie) zien we de CFR snel dalen, maar door het tegelijk aanbreken van het voorjaar daalde ook het aantal besmettingen zelf snel: we waren gedurende de zomer goed beschermd door zowel het vochtigere weer als de behaalde immuniteit. In juli 2021 ontstaat de Bonusbult (“Dansen met Janssen”) die leidde tot massale besmettingen onder de jongeren zonder noemenswaardige overlijdens. Het grijze gebied dat daarmee overeenkomt, moeten we dus maar negeren, het is door het torenhoge aantal besmettingen niet representatief.

Vanaf oktober (5 maanden na de vaccinaties) begint de CFR weer op te lopen tot de helft van wat het begin van het jaar was. De bescherming van de vaccins neemt weer af, tot Omikron in december komt die dan de CFR tot 0,03% laat dalen.

Maar nu de CBS cijfers (rood). Vanaf oktober 2020 stijgt de CFR volgens de cijfers van het CBS tot meer dan het dubbele van wat hij eerder was (daar is geen directe verklaring voor). Als we nog beter kijken, dan zien we dat deze cijfers achter lijken te lopen op die van de GGD en dan in juni zelfs het zesvoudige zijn van de GGD cijfers. Een plausibele verklaring is dat we daar te maken hebben met overlijdens om een andere reden dan corona zelf en waar volgens de huisarts Covid-19 wel een rol kan hebben gespeeld. Datzelfde beeld zien we in december 2021 opnieuw, als Omikron de epidemie “overneemt” en de CBS cijfers het zesvoudige zijn van wat de GGD meldt. Helaas gaan de CBS cijfers “overleden met corona” maar tot 1 januari en het zou informatief zijn te weten hoe het verloop verder zou zijn gegaan. Helaas duurt het 4 maanden voordat het CBS de cijfers beschikbaar stelt.

Ter illustratie is in dezelfde grafiek ook de verhouding overlijdens volgens CBS en GGD opgenomen. We zien hierdoor dat er in juni 2021 door CBS vijfmaal zoveel overlijdens werden gerapporteerd als de GGD en in januari 2022 zelfs zesmaal zoveel.

Deze laatste constateringen lijken in eerste instantie nog wel verklaarbaar, ware het niet dat de oversterfte zelfs het aantal corona-overlijdens volgens CBS nog overstijgt. Daar is geen logische verklaring meer voor en heeft het CBS echt iets uit te leggen.

Oversterfte door vaccinatie?

Zou de oversterfte te maken kunnen hebben met de vaccinaties? Deze grafiek lijkt hier een sterke aanwijzing voor te zijn:

We zien hier de oversterfte bij de leeftijdsgroep 0-65 jaar, een leeftijd waarbij er zelden wordt overleden aan griep. De blauwe lijn is het aantal overlijdens vanwege corona volgens de GGD. De zwarte lijn is de oversterfte volgens CBS. De rode lijn is wat er netto van de oversterfte overblijft na aftrek van de GGD cijfers. Van januari 2020 tot de komst van corona is er geringe ondersterfte en in maart/april een geringe oversterfte door corona: ondersterfte en oversterfte compenseerden elkaar.

Tot de komst van het nieuwe griep seizoen is er een vlak verloop en van januari 2021 tot april 2021 weer een ondersterfte omdat er geen griep was. Wat dan vervolgens opvalt is de stijging van de oversterfte vanaf het moment dat de vaccinaties bij deze leeftijdsgroep begonnen. Van april 2021 tot januari 2022 zijn er ongeveer 1000 jongere Nederlanders meer overleden dan je zou mogen verwachten. In die periode zijn er slechts 200 overlijdens aan corona zelf.

Het oversterftemysterie

De hiervoor besproken grafieken en cijfers geven geen sluitende verklaring voor het verloop van de epidemie. In aansluiting op ons artikel, zien we het ook in steeds meer media terug. Marianne Zwagerman schreef er vrijdag een column over: Het oversterftemysterie blijft een mysterie. Als we proberen een reeks conclusies te trekken, dan zijn het meer vragen dan antwoorden:

• Tot februari 2021 is het verloop van de epidemie volstrekt verklaarbaar met de rekenregels voor de verspreiding van virussen.
• Na vaccinatie zien we een aantal maanden een daling van de sterftekans. Deze valt na de zomer deels weer terug op het oude niveau.
• Kijkend naar het totaal aantal overlijdens, lijkt er uiteindelijk slechts een zeer gering netto-effect van vaccinaties over te blijven. Zou vaccinatie alleen uitstel van overlijden geven?
• CBS cijfers geven vanaf het moment dat de vaccinaties van start zijn gegaan een steeds grotere afwijking vergeleken met de GGD cijfers. Het gedrag suggereert een sterke “met covid” component.
• Oversterfte is volgens het CBS het dubbele van wat verwacht is volgens onze prognose voor sterfte door Covid-19. Dat is tienmaal wat verwacht mag worden na vaccinatie met een vaccin dat volgens belofte een VE van 95% heeft.
• Oversterfte is volgens het CBS vrijwel volledig toe te schrijven aan Covid-19. In 2021 inmiddels het dubbele van het aantal overlijdens in de eerste golf.

Er lijkt slechts één conclusie te zijn die we met stelligheid kunnen trekken: de vaccins hebben niet de bescherming geboden die ons beloofd werd. Artikelen die buiten onze competentie als statistici gaan, lijken erop te wijzen dat we de gevolgen van vaccinatie nog lang met ons mee gaan dragen.

Het CBS lijkt zelf ook te worstelen met hun cijfers. Al voor de tweede keer is er op de vrijdag geen update meer van de wekelijkse sterftecijfers. Het coronadashboard heeft gedurende 4 maanden een veel te rooskleurig beeld proberen te schetsen van de oversterfte. Anton Theunissen schreef daar een scherp blog over (Coronadashboard moffelt oversterfte weg), die ook werd overgenomen op deze site, waarna de aanpassingen teruggedraaid werden.

Conclusies

Kwamen vaccins hun beloften na? Als de vaccins hadden gedaan wat ons beloofd was en 95% van de overlijdens hadden voorkomen, dan zouden er sinds 1 februari 2021 toen de vaccinatie op gang kwam tot 1 januari 2022 tussen de 1700 en 1900 mensen zijn overleden aan Covid-19. Het waren er echter 6899, bijna vier maal zo veel.

Het CBS komt met veel zorgwekkender cijfers. Een oversterfte van 12.939 Nederlanders en maar liefst 14.624 overlijdens aan (of toch met??) Covid-19, respectievelijk zeven en acht maal zoveel als ons door Pfizer is beloofd.

Daarnaast zien we vanaf het begin van de vaccinatie dat er ongeveer 1000 Nederlanders onder de 65 jaar meer zijn overleden dan verwacht. Een leeftijd waarop je normaal gesproken zelden overlijdt aan griep (dat waren er aan Covid-19 ook “maar” 200). Is dat de kanarie in de kolenmijn?

Pieter Omtzigt zal nog lang moeten wachten op de antwoorden op zijn vragen over oversterfte, het CBS spartelt nog verder….