Oversterfte wordt op verschillende manieren berekend met fors verschillende uitkomsten. In dit artikel wordt op een eenvoudige wijze uitgelegd hoe makkelijk vanuit deze berekeningswijze uitslagen kunnen komen, die niet goed weergeven wat de werkelijke oversterfte is.
Lees volledig artikel: Oversterfteperikelen
Hoe bepaal je het?
Binnenkort(?) komt Nivel met een aangepast(?) rapport over de oversterfte op basis van informatie van de huisartsen, die deel uit maken van hun – op zichzelf goed werkende – onderzoekssysteem.
In de aanloop ernaar toe heb ik me verdiept in hoe eigenlijk bepaald wordt of er sprake is van oversterfte. Want op dit moment is het zo dat vanuit de cijfers van het RIVM zou blijken dat er geen sprake meer is van oversterfte, terwijl de sterftemonitor van Steigstra en Theunissen dat wel laat zien.
Dat onderzoek is een fascinerende reis geworden in hoe met cijfers makkelijk een verkeerd beeld gegeven kan worden, en hoe vaak – ook zeker bij dit onderwerp – dat gebeurt.
Het is mijn doel om ook aan mensen die geen affiniteit met cijfers hebben, uit te leggen hoe zoiets werkt en hoe makkelijk je op het verkeerde been gezet kan worden bij het onderwerp “oversterfte” (en andere onderwerpen).
In deze uitleg laat ik verder geheel buiten beschouwing wat de oorzaak van die oversterfte is/zou kunnen zijn. Dat vereist een ander onderzoek. Maar het startpunt is altijd eerst de goede data, want anders is het vervolgonderzoek nutteloos.
In deze uitleg beperk ik me tot de groep 76-80 jarigen. Mede omdat dit ook een groep is die op deze manier samengenomen is bij het Nivel onderzoek. Een compacte groep, die ook in een relatief korte periode is gevaccineerd in de periode maart-april 2021.
Ik ga uit van de cijfers van het CBS, voor zowel de bevolkingsopbouw naar leeftijd als de sterfte naar leeftijd, zoals die ook te vinden zijn bij Eurostat.
Methode 1. Simpelmans
Dit zijn de sterftecijfers van de leeftijdsgroep 76-80 tussen 2016 en 2023
Duidelijk is te zien dat vanaf 2020 de sterfte een stuk hoger ligt en sindsdien niet gedaald is.
Maar…..
Methode 2: Relatief
Deze cijfers zeggen op zichzelf niets, want het hangt af van hoeveel mensen er per jaar in totaal zich in die groep bevonden. Want als de bevolking in die leeftijdsklasse fors steeg dan is het logisch dat ook de sterfte hoger is.
En besef dat de geboortegolf vanaf 1945 in 2021 76 jaar werd en dus vanaf 2021 invloed heeft op de groei van de groep 76+!
Dus deze sterftecijfers worden nu gegeven als relatie tot de totale omvang van de groep en dan zien we al een ander patroon.
Op basis hiervan zou de conclusie zijn dat alleen in de jaren 2020 en 2021 sprake is van een bijzonder cijfer, maar 2022 en 2023 weer in lijn liggen met de periode 2016 tot en met 2019.
Maar…..
Methode 3: Leeftijd- en geslachts-specifiek
Ook de bovenstaande cijfers zeggen op zichzelf nog niets. Want er wordt geen rekening gehouden met de samenstelling van de groep tussen 76 en 80 jaar. Misschien is de groep gemiddeld door de tijd heen wat jonger geworden. En zien we een andere verhouding tussen mannen en vrouwen.
Besef dat mannen een 50% grotere sterftekans hebben in deze leeftijdsklasse dan vrouwen. En personen van 80 jaar een 2 keer zo grote sterfkans hebben dan personen van 76 jaar. Dus de samenstelling van de groep is ook van belang.
Als we naar de leeftijdsverdeling kijken van de groep tussen 76 en 80 jaar en we vergelijken 2017 met 2022 dan zien we dat de leeftijdsverdeling in 2022 een andere is dan in 2017. Er zijn meer 76 jarigen en minder 79- en 80-jarigen. En dat zal dus minder sterfte in deze leeftijdsgroep opleveren.
| 2017 | 2022 | |
| 76 jaar | 21.8% | 27.6% |
| 77 jaar | 21.7% | 19.2% |
| 78 jaar | 20.3% | 19.4% |
| 79 jaar | 19.1% | 17.9% |
| 80 jaar | 17.1% | 15.9% |
Dat houdt dus in dat de percentuele sterfteverwachting voor de hele groep 76 tot 80 jaar in 2022 lager is dan in 2017!
Dus je moet deze berekening gaan maken door te gaan kijken naar mannen en vrouwen apart en dan ook nog per levensjaar (76, 77, 78, 79, 80).
Door voor ieder van de 10 groepen de berekening apart te maken en dan te totaliseren voor de hele groep van 76 tot 80 verbeter je de vergelijking.
Maar….
Methode 4: Rekening houdende met een trend
Juist als je die specifieke aanpak voor geslacht en leeftijd wil toepassen valt er iets heel belangrijks op. Deze grafiek laat het goed zien.
Dit zijn de relatieve sterftecijfers van vrouwen van 80 jaar tussen 2000 en 2019
Er is sprake van een gestage daling. Rond 2000 stierf per jaar 5% van deze vrouwen van 80, in 2019 was dat 3.5%. Dit laat indirect zien hoe de gemiddelde leeftijd in Nederland langzaam is gestegen. Iets dergelijks is te zien in vrijwel alle oudere leeftijdsgroepen. De rode lijn is de trendlijn van deze periode
In deze grafiek plaatsen we vervolgens de sterftepercentages van de jaren 2020 -2023.
De groene bolletjes van de sterfte uit 2020-2023 liggen duidelijk boven de rode trendlijn. Voor de jaren 2020 en 2021 is dat evident. Maar als je kijkt naar de jaren 2022 en 2023 en je neemt als basis 2015 tot en met 2018 samen, dan zien we in deze categorie amper verschillen, zoals de blauwe stippellijn laat zien, die vrijwel door de groene bolletjes gaan.
Als je naar de trendlijn kijkt is er in 2022 en 2023 nog een forse oversterfte. Maar als je de cijfers van 2022 en 2023 vergelijkt met het gemiddelde van 2015 tot en met 2018 dan is er amper sprake van oversterfte in 2022 en 2023.
Dus die trendlijn is de “juiste” wijze om de oversterfte te bepalen en niet het afzetten tegen een gemiddelde van een voorgaande periode. Wel van belang is te beseffen dat:
- deze trendlijn niet precies zo kan doorlopen, want dan zou de sterfte ooit 0% worden en dat is natuurlijk onmogelijk. Dus de trendlijn moet langzaam afbuigen.
- de trendlijnen in de verschillende leeftijden niet parallel verlopen. Maar het is wel mogelijk per leeftijdsgroep een gemiddelde te bepalen.
Afsluitend
Het is belangrijk te beseffen dat bij allerlei officiële oversterfterapporten (zoals ook het rapport van Nivel) geen rekening wordt gehouden met dit soort trends. En er steeds wordt uitgegaan van een vaste waarde. (Het Nivel rapport gaat uit van het gemiddelde van de jaren 2015 tot en met 2018). Dat heeft mede kunnen leiden tot de conclusie dat onder de gevaccineerden sprake was van ondersterfte. (Besef dat men dit heeft vastgesteld bij de groep 76 tot en met 80 over het jaar 2021. Een jaar met de hoogste sterfte voor deze groep van de laatste 4 jaar…..).
Bij het bepalen van de mate van oversterfte maakt het een groot verschil of er wordt gewerkt met de trendlijn of met een vaste waarde (vanuit de jaren voor 2020).
Sterftemonitor.nl werkt met de berekening van de verwachte sterfte via de trendlijn.
En als de cijfers van de sterftemonitor worden bekeken en vergeleken met de cijfers die het RIVM geeft zien we wekelijks een verschil van bijna 200 overlijdensgevallen. Uitgaande van ruim 3000 overlijdensgevallen per week is dat ongeveer 6%. (Daarbij speelt ook nog een rol dat het RIVM als referentieperiode de voorgaande 5 jaar neemt, en niet de periode voorafgaande aan de Coronatijd).
De keuze van de berekeningsmethode heeft grote gevolgen voor het feit of men aangeeft dat er oversterfte is of niet, en ook de mate van oversterfte. Juist door de trends niet mee te nemen verlaagt men het verschil tussen de werkelijke sterfte en de verwachte sterfte.
N.B. Ook bij het Nivel rapport is men dus uitgegaan van een vast cijfer (het gemiddelde van 2015 en 2018). Ook dat heeft -grote- gevolgen voor de conclusies die men vervolgens trekt. Op deze manier wordt namelijk de totale oversterfte duidelijk verlaagd en kan men tot de conclusie komen dat er onder de gevaccineerden sprake was van ondersterfte.
