Op basis van onderzoek kan getoond worden hoe sterk de polarisatie inmiddels geworden De verzuiling is weer teruggekeerd met nieuwe verschijningsvormen van een religie.
Lees volledig artikel: Hoe religie in Nederland terugkeerde, deel 2
Clustering
Als je in de jaren vijftig van de vorige eeuw onderzoek deed, en je wist tot welke zuil iemand behoorde (Katholiek, Nederlands-Hervormd, Gereformeerd, Sociaal-Democraat of Liberaal) dan hoefde je over politieke en maatschappelijke onderwerpen bijna geen vraag meer te stellen. Want je wist al welke antwoorden gegeven zouden worden. Iedere zuil had ook zijn eigen omroep (KRO, NCRV, VPRO, VARA en AVRO). De wijze waarop de zuilen tegenover elkaar stonden was een verlengde van de wijze waarop verschillende religies t.o.v. elkaar stonden.
Rond 1960 startte de ontzuiling, met name ingegeven door degenen die in en na de oorlog geboren waren. Dat betekende niet dat er geen grote groepen meer waren, die over bepaalde zaken hetzelfde dachten, maar dat betrof dan niet vrijwel alle onderwerpen. Plus dat er veel meer interactie was tussen opvattingen van mensen dan in de streng verzuilde periode.
(Het doet me denken aan een grap van Wim Kan destijds rond 1965 bij zijn oudejaarsconference. Dat de omroepsters van de NCRV hun bovenste knoopje inmiddels mochten open doen bij het presenteren. “Alleen maar op de radio” voegde hij eraan toe. )
In het vorige artikel heb ik al aangegeven dat in die periode het opleidingsniveau van de Nederlanders enorm is gestegen (meer dan 85% van de Nederlanders had in 1960 nog niet de ULO – voorloper van het VMBO- afgemaakt). En het aandeel Nederlanders met een religie nam in die periode sterk af. In 1960 gaf minder dan 20% aan geen religie te hebben, dat is inmiddels ruim 60%. (Nog los van de afname van de mate van kerksheid van degenen die zichzelf wel tot een religie rekenen).
Bij een groot onderzoek dat ik recentelijk heb uitgevoerd constateerde ik dat de patronen van die grote mate van verzuiling weer terug zijn. Binnen de zuilen is er een grote uniformiteit van meningen over belangrijke onderwerpen. En is er een groot verschil met de meningen van degenen die in de andere zuil(en) zitten. Men heeft daarbij ook “eigen media” en gaat vooral om met de mensen binnen de eigen zuil. Plus dat men een minachting uitstraalt over de opvattingen in de andere zuil en de mensen die tot die zuil behoren.
De volgende grafiek is eentje uit een grote serie met een min of meer vergelijkbaar patroon. De ondervraagden mochten zichzelf plaatsen op de “links-rechts” schaal (lopende van 0 tot en met 10) en konden aangeven in welke mate ze het eens waren met een bepaalde stelling.
Deze grafiek moet als volgt gelezen worden:
Horizontale as
Kiezers van PvdD, GroenLinks/PvdA, Volt en SP plaatsen zich gemiddeld duidelijk links op de links-rechts schaal (de waarde ligt tussen 3 en 4 op de schaal van 0 (uiterst links) en 10 (uiterst rechts)). Kiezers van PVV, SGP, JA21, BVNL en FVD plaatsen zichzelf duidelijk rechts op die as (waarde tussen 7 en 8). Kiezers van BBB en VVD liggen ook dicht bij de waarde 7.
Verticale as
Deze as geeft aan in welke mate men het eens is met de stelling “Nederland moet in 2030 de klimaatdoelen halen”. De score 0 was heel sterk mee oneens en de score 10 betekende heel sterk mee eens.
Gemiddeld tussen 8 en 9 scoren kiezers van GroenLinks/PvdA, D66, PvdD en Volt. Gemiddeld tussen de 2 en 3 kiezers van PVV, BBB, JA21, en SGP. De kiezers van FVD en BVNL tussen 0 en 1.
Clusters
Er zijn een aantal duidelijke clusters te zien op deze grafiek. Waar groepen partijen vrij dicht bij elkaar liggen, zowel in het vierkant linksboven als rechtsonder.
Polarisatie
Dat bij een aantal onderwerpen een sterke mate van clustering is van groepen is op zichzelf niet verwonderlijk, maar wat wel veelbetekenend is, dat dit patroon bij veel andere opvattingen hier sterk op lijkt en met dezelfde partijen.
Ik kan dat het beste op de volgende wijze illustreren. Er is een rekenkundige maat, correlatie, die de mate van samenhang geeft tussen twee series cijfers. Hoe dichter de waarde bij 1 ligt hoe sterker die samenhang is.
Op basis van de gemiddelde waardes van die 15 partijen op de vragen heb ik een overzicht gemaakt van stellingen waar sprake is van een correlatie van meer dan 0.7. Dus waarbij het patroon van de kiezers van die partijen sterk op elkaar lijkt. Ik kies daarbij steeds uit maar één stelling van een bepaalde categorie.
Let op: een positieve correlatie hoeft niet te betekenen dat de ene groep heel negatief is en de andere groep heel positief. Het kan ook betekenen dat de ene groep het er sterker mee eens is dan de andere groep. Daarom treft u per stelling de hoogste gemiddelde waarde van een partij (met de naam) en de laagste gemiddelde waarde van partijen met minstens 6 zetels). Dit is dus de gemiddelde waarde van de kiezers die deze partij nu zeggen te stemmen.
- Eens met: Nederland moet in 2030 de klimaatdoelen halen (D66 8.7, BBB 2.1).
- Oneens met: Het boren naar gas zou oveel mogelijk moeten worden hervat (GroenLinks/PvdA 2.0, VVD en PVV 6.7)
- Oneens met: Instroom asielzoekers moet beperkt worden (GroenLinks/PvdA 4.1, PVV 9.6)
- Eens met: Multiculturele samenwerking is een verrijking (GroenLinks/PvdA 7.7, PVV 1.6)
- Eens met: De oorlog Oekraïne-Rusland is de schuld van Rusland (D66 9.3, PVV 6.7)
- Oneens met: De Minister-President moet rechtstreeks worden gekozen (GroenLinks/PvdA 3.7, PVV 7.6)
- Eens met: Goed dat Zwarte Piet niet meer zwart gemaakt wordt (PVV 1.0, GroenLinks/PvdA 7.9)
- Eens met: Transvrouwen kunnen wel bij vrouwensport meedoen (PVV 1.0, GroenLinks/PvdA 6.6)
- Positief over de Nederlandse democratie (D66 6.6, SP 4.5)
- Oneens met: Rechters zouden qua politieke voorkeur meer afspiegeling van de Nederlandse samenleving dienen te zijn (D66 2.0, PVV 7.0).
Bij vrijwel alle vragen zien we dat kiezers van GroenLinks/PvdA, D66, PvdD en Volt scores hebben die dicht bij elkaar liggen. Dat geldt ook voor partijen als PVV, BBB, SGP en JA21. En bij een deel van de vragen ook VVD.
Kiezers van FVD en BVNL hebben vaak gemiddelde waardes, die nog meer de richting van de uiterste positie innemen.
En dit is maar een groep uit de stellingen, waarbij we vrijwel steeds een vergelijkbaar patroon vinden.
Gescheiden werelden
Besef dat de cluster GroenLinks/PvdA, D66, PvdD en Volt op dit moment in de peiling samen bijna 50 zetels scoren en datzelfde geldt voor die andere cluster van vier partijen. In beide gevallen rond een derde van alle zetels.
De homogeniteit binnen de twee clusters is groot. De animositeit tussen de twee ook. Men snapt niet hoe de ander tot de standpunten komt, die zo anders zijn dan de eigen standpunten. Vaak wordt daar ook minachtend over gedaan, met diskwalificaties over de personen met die standpunten.
Ook hebben de beide groepen zo hun eigen media. Media die weinig ruimte bieden aan standpunten van de andere kant, laat staan dat er een echte uitwisseling over die standpunten komt en een poging om elkaar te begrijpen, om over dichter bij elkaar te komen maar niet te spreken.
(Een fascinerend uitvloeisel van dit proces is ook te zien bij wat er zich nu afspeelt t.a.v. X en BlueSky. Ook daar zien we dat degenen die naar BlueSky overstappen voor het overgrote deel tot een bepaalde cluster behoren. Met nog de fascinerende toevoeging dat ook een behoorlijk aantal instanties en nieuwsmedia van X naar BlueSky overstappen.)
We zijn teruggekeerd in een verzuilde samenleving met nieuwe vormen van religies. Maar met net zulke stevige scheidsmuren als 100 jaar geleden. Met een afnemende kans dat we daardoor de grote problemen van vandaag en morgen in onze samenleving kunnen oplossen.
Een patroon dat ook in veel andere Westerse landen te herkennen is en dat ook samenhangt met vergelijkbare processen als in Nederland.
