De nieuwe klassentegenstellingen

MdH: Opmerkelijk is hoe diverse commentatoren stellen dat er sinds 9 juni 2024 in Brussel niet zoveel veranderd is: een beperkte verschuiving naar rechts. Dat negeert de electorale ontwikkelingen die er vrijwel overal in Europa plaats vinden.

De beste verklaring voor zowel de electorale ontwikkelingen als het niet willen onderkennen van wat zich aan het afspelen was, las ik in een geweldig artikel vorige week van Ewald Engelen in De Groene. Dat artikel mocht ik integraal op onze site plaatsen en dat leest u hier. Een samenvatting van die geweldige analyse staat hieronder.

Verklaring opkomst populisme

De verkiezingen van 22 november 2023 in Nederland zouden wel eens een electoraal markeringsmoment kunnen worden, vergelijkbaar met de Brexit en de verkiezing van Donald Trump. In de nasleep van deze gebeurtenissen blijft de stroom van publicaties over de politieke schokken aanhouden. Recente boeken, zoals “Seeing Others” van Michèle Lamont en “What Went Wrong with Brexit” van Peter Foster, proberen de oorzaken en gevolgen van deze politieke omwentelingen te duiden.

In Nederland groeit eveneens het aantal boeken dat probeert de opkomst van populisme en de electorale verschuiving naar rechts te verklaren. Twee hoofdtheorieën domineren: een culturele en een politiek-strategische verklaring. De culturele verklaring ziet de verschuiving als een reactie op de vermeende teloorgang van nationale identiteit door Europese integratie, mondialisering en migratie. Studies zoals die van de Amsterdamse politicologen achter de website Stuk Rood Vlees passen in dit kader.

De politiek-strategische verklaring, overtuigend verwoord door Tom van der Meer in zijn boek “Waardenloze politiek”, stelt dat de verschuiving naar rechts het gevolg is van de technocratische en depolitiserende benadering van de centrumpartijen, die steeds meer door academisch geschoolde leden worden gedomineerd. Volgens Van der Meer hebben deze partijen te weinig politieke strijd geleverd, wat hen kwetsbaar maakt voor populistische uitdagers die juist veel strijd leveren, zij het met minder inhoud.

Van der Meer en anderen wijzen op het belang van klassenanalyse om de onderliggende oorzaken van deze electorale verschuivingen te begrijpen. Verkiezingsuitslagen worden beïnvloed door een complexe mix van historisch toevallige media-agenda’s, culturele partij-identificaties en onderliggende klassenposities. Deze factoren bepalen hoe mensen de rol van de staat en kapitaal in de samenleving zien en beïnvloeden hun politieke voorkeuren.

De jonge socioloog Daniel Evans biedt in zijn boek “A Nation of Shopkeepers” een analyse van de klasse van kleinburgers (“petty bourgeoisie”) als cruciaal voor het begrijpen van het falen van links en de opkomst van populistisch rechts. Evans bouwt voort op klassieke marxistische theorieën en past deze aan de hedendaagse context aan, waarin de middenklasse nog steeds een belangrijke rol speelt, ondanks voorspellingen van haar verdwijnen.

Evans’ boek benadrukt het belang van het erkennen van klassenstrijd als een essentieel kenmerk van kapitalistische samenlevingen. Hij betoogt dat de middenklasse, ondanks neoliberale hervormingen, nog steeds relevant is en dat haar belangen en onzekerheden een belangrijke rol spelen in de huidige politieke dynamiek. Deze inzichten zijn cruciaal voor het begrijpen van de toenemende onvrede en de groeiende steun voor populistisch rechts in Nederland en daarbuiten.

Sterke groei middenklasse kleine ondernemers

In zijn boek “A Nation of Shopkeepers” beschrijft Daniel Evans een verrassende economische ontwikkeling: de middenklasse van kleine ondernemers is niet verdwenen, maar juist gegroeid. Ondanks de dominantie van Big Tech, schaalvergroting in bedrijven, en nieuwe bouwtechnieken, blijft er anno 2024 een aanzienlijke klassieke middenklasse bestaan. Deze groep omvat horeca-eigenaren, middenstanders, boeren en bouwvakkers, die profiteren van de groeiende consumptiewensen van stedelijke, academisch geschoolde werknemers. Daarnaast heeft de neoliberale herstructurering van de economie geleid tot een nieuwe klasse van kleine ondernemers die werken zonder standaard arbeidscontracten en op projectbasis, zoals grafisch ontwerpers, postbezorgers, onderzoekers en leerkrachten. Dit resulteert in een samenleving waarin een derde van de beroepsbevolking een eigen onderneming runt.

Deze diverse groep deelt echter een gevoel van onzekerheid en onveiligheid, aangezien ze moeten concurreren met het grootkapitaal en de regelgeving van de staat. Ze worden geconfronteerd met de dreiging van statusverlies door deprofessionalisering en proletarisering, en hun werkomgeving bevordert autonomie en individualisme. Dit leidt tot wantrouwen jegens de staat bij praktisch geschoolden, terwijl theoretisch geschoolden proberen onder de beschermende vleugels van de staat te werken. Echter, door de invloed van new public management en bezuinigingen is de staat minder genereus dan voorheen.

Opkomst managers

Evans wijst op een tweede belangrijke ontwikkeling: de opkomst van de professional and managerial class (PMC), een elite die de organisatie en controle binnen zowel private als publieke instellingen overneemt. Deze klasse, bestaande uit managers, boekhouders en communicatie-experts, heeft baat bij de schaalvergroting en verbergt hun eigen belangen achter een façade van morele superioriteit en deskundigheid. Dit creëert een gevoel van hypocrisie en vervreemding bij de middenklasse, die zich geconfronteerd ziet met bureaucratische obstakels en morele veroordelingen van de PMC.

Evans’ persoonlijke ervaring als academicus die terugkeert naar zijn geboortedorp en geconfronteerd wordt met de materiële welvaart van zijn oude klasgenoten, toont de discrepantie tussen de belofte van sociale mobiliteit via onderwijs en de realiteit van een succesvolle middenklasse zonder academische opleiding. Hij roept links op om de arrogantie en regeldrift van de PMC te laten varen en een klassenalliantie te vormen tussen de restanten van het proletariaat en de oude en nieuwe middenklasse. Dit zou kunnen leiden tot een politieke agenda die publieke nutsbedrijven herstelt, lokaal bestuur versterkt, banden met het grootkapitaal verbreekt, en de flexibilisering van de arbeidsmarkt terugdraait.

Evans’ boek benadrukt dat ook Nederland een land is geworden van kleine ondernemers die steeds meer op zichzelf zijn aangewezen, vergelijkbaar met het Verenigd Koninkrijk. Begrip van deze dynamiek is cruciaal voor de strijd tegen neoliberalisme en het voorkomen dat de onvrede uitsluitend populistisch rechts voedt.