Nu corona met stille trom het veld heeft geruimd, blijft de vraag die ons eigenlijk al een paar jaar bezighoudt: Waarom zien we geen ondersterfte na oversterfte. Via een rekenmodel vinden we hiervoor een verklaring.
Een blog van Herman Steigstra
Lees volledig artikel: Waar is de ondersterfte?
Na oversterfte volgt ondersterfte
Na oversterfte volgt ondersterfte. Een gevleugelde uitspraak van iedereen die een beetje verstand heeft van cijfers. We zien dit na elke griepgolf en we zagen dit ook bij de corona pandemie in de weken na elke golf. Maar we hebben in de afgelopen jaren vrijwel alleen oversterfte gezien, dus hoe zit dat nu?
Ook in de eerste weken van dit jaar zagen we de oversterfte even tot rond de nul dalen, voor Maarten Keulemans reden om onder luid geschetter de vlag uit te steken: de oversterfte was verdwenen, terwijl ik als “leunstoelepidemioloog” voorspelde dat de oversterfte binnen enkele weken weer terug zou komen op het niveau van voor de influenza golf. Een prognose die een aantal weken later correct bleek te zijn:
Bewaartweet: in maart 40/50 oversterfte per dag, zegt leunstoelepidemioloog. ⏳ pic.twitter.com/pfFcTIQQIU
— Maarten Keulemans (@mkeulemans) February 5, 2023
Maar hoe zit dat dan met die ondersterfte? Daartoe grijpen we eerst terug op het gedrag dat we zagen bij de influenza-epidemieën in 2017 en 2018. In ons artikel Oversterfte breekt alle records lieten we onder andere deze grafiek zien van cumulatieve sterftecijfers:
We zien bovenaan de twee griepgolven in 2017 en 2018, die beide verantwoordelijk waren voor een oversterfte van rond de 4000 tijdens de piek van de epidemie. Na de top volgde telkens weer een daling. Maar in de twee andere jaren (2016 en 2019) zien we juist alleen maar een daling van de sterfte.
Als we deze cijfers op normale manier weergeven, dan krijgen we een beter beeld van de ondersterfte na de oversterfte:
De oranje lijn is de oversterfte van de griepepidemie van 2018, doorlopend in 2019 en de groene die van 2017, geprojecteerd over die van 2018.
Als eerste zien we natuurlijk de ondersterfte, die in april volgt op de griepgolf. Het is duidelijk dat als je in januari bent overleden aan de griep, je daarna niet nog eens kunt overlijden aan de ernstige ziekte waar je aan leed. En ook als je een broze gezondheid hebt, is het goed mogelijk dat je door de griep een aantal maanden eerder overlijdt dan zonder deze griep het geval zou zijn. Daarom niet alleen een fikse ondersterfte in april, maar ook daarna gemiddeld wat minder overlijdens dan verwacht in de rest van het jaar. In 2019 is de sterfte weer genormaliseerd.
Ondersterfte model
Op basis van deze waarnemingen over twee griepseizoenen, is een rekenmodel opgesteld, die door onderstaande grafiek in beeld wordt gebracht.
In blauw is nu het totaal van de overlijdens in de twee seizoenen weergegeven en de stippellijn is de modelschatting voor de ondersterfte. Dit is dus in feite een nieuwe baseline op basis van de eerdere oversterfte. Je zou kunnen spreken van een virtuele baseline.
In het rekenmodel gaan we ervan uit dat 50% van de overlijdens anders in een tijdsbestek van 12 weken zou zijn overleden en 40% gedurende de rest van het jaar. Of dit exact klopt is niet zo relevant, het gaat om het beeld dat gaat ontstaan, dat er na de oversterfte altijd een ondersterfte volgt. Je kunt tenslotte maar één keer overlijden en als je gezondheid broos is, dan is de kans dat de griep je het laatste zetje geeft zeer groot!
Ondersterfte bij corona
Net als bij influenza, zijn het met name de ouderen die overlijden aan corona: 56% van de overlijdens was 80+. Omdat verreweg het grootste deel van de overledenen onderliggend lijden had, is het ook voor de hand liggend dat we bij corona een vergelijkbaar beeld als bij influenza krijgen. Dus wat we gedaan hebben, is het rekenmodel voor influenza toepassen op de oversterfte gedurende de corona pandemie en zien wat de ondersterfte prognose dan doet. Deze grafiek krijgen we dan:
De rode lijn is de oversterfte volgens de website van het CBS, de blauwe streeplijn is de berekende ondersterfte, dus eigenlijk zou dat de nieuwe (virtuele) baseline moeten zijn.
Laten we deze grafiek nu eens in onderdelen bekijken.
Eerste en tweede golf
In deze grafiek zien we dat de oversterfte (na correctie met de virtuele ondersterfte) vrijwel overeenkomt met het aantal overlijdens dat het CBS rapporteert met corona als doodsoorzaak. De virtuele ondersterfte verklaart het verschil tussen de oversterfte en het grotere aantal corona overlijdens, dat dus op zich groter is dan de oversterfte zelf. Dit is het beeld dat je ook zou verwachten.
Vanaf 2021
Vanaf januari 2021 wordt het beeld anders. Er overleden volgens het CBS steeds meer mensen aan corona dan kan worden verklaard uit de oversterfte cijfers en de virtuele ondersterfte. Dit overschot is met een groene kleur aangegeven. Dat zijn dus de mensen die anders ook zouden zijn overleden, maar nu in de statistieken de doodsoorzaak “corona” kregen. Het verschil dus tussen MET corona en DOOR corona. Eind februari 2021 is er zelfs een ondersterfte van 224/week, terwijl het CBS in die week 615 overlijdens aan corona meldt. Sinds 2021 schrijft de WHO voor dat als COVID-19 mogelijk een rol kan hebben gespeeld bij het overlijden, dat dan COVID-19 als doodsoorzaak moet worden geregistreerd. Dat verklaart de groene vlakken. In ons artikel Oversterfte gecamoufleerd schreven we hier ook al over.
Vanaf april 2021 doet de onverklaarde oversterfte zijn intrede en dat wordt weergegeven door de gele kleur. Dat is dus de oversterfte zelf minus de combinatie van virtuele ondersterfte en corona zelf. De verklaring voor deze onverklaarde oversterfte moet zeer waarschijnlijk gezocht worden bij de vaccinaties, die in de eerste maanden van 2021 van start gingen. We schreven daarover een aantal artikelen, zoals Vaccinatiesterfte gemodelleerd en De complete oversterfte analyse. Het introduceren van de virtuele ondersterfte is eigenlijk niet meer dan een andere manier van weergeven van de onverklaarde oversterfte. Deze sterfte begint dus bij de basisserie en neemt fors toe bij het zetten van de boosters in november en december.
Uiteraard kunnen ook andere oorzaken vanaf april 2021 een rol meespelen. Anton Theunissen schreef bijvoorbeeld een serie artikelen over Het Nocebo-effect.
Alleen oversterfte in 2022
Nadat in 2022 Omikron de nieuwe variant werd, nam het aantal overlijdens aan corona drastisch af. De oversterfte bleef. In de eerste twee maanden wel ondersterfte, omdat er geen griep was, maar verder was er het hele jaar een netto oversterfte van rond de 500 overlijdens per week. Ook was er eind 2022 nog een griepgolf, die voor extra oversterfte zorgde, met daarna de bekende ondersterfte golf. Meer hierover is te lezen in het artikel De complete oversterfte analyse.
Terugkerende ondersterfte
Nu er geen corona meer heerst en er ook geen vaccins meer worden gezet, zal de oversterfte uitdoven. Ondersterfte zal naar verwachting de rest van het jaar gaan domineren, volgens het rekenmodel met rond de 25/dag. Maar het moet gezegd worden, de oorzaken van zowel de oversterfte als de daaruit voorkomende ondersterfte zijn waarschijnlijk complexer dan wij kunnen bevroeden. Door de (virtuele) ondersterfte in beeld te brengen, kunnen we het verloop beter begrijpen en worden de afzonderlijke oorzaken van overlijden zichtbaar.
